Trừng phạt là biện pháp nằm giữa lên án và không kích. Chúng rất khó bị kiểm soát, khó đo lường ảnh hưởng, có thể ảnh hưởng đến dân thường và các doanh nghiệp hoạt động hợp pháp. Mới đây nhất, phương Tây đã áp đặt hàng loạt lệnh trừng phạt lên Nga sau vụ nước này sáp nhập Crimea, đồng thời cáo buộc Nga hỗ trợ quân ly khai tại miền đông Ukraine.
Việc sử dụng kinh tế thay quân sự đã dần phổ biến từ đầu thế kỷ 21, Bloomberg cho biết. Từ năm 2000, Mỹ, Liên minh châu Âu (EU), Australia, Canada, Japan, Israel, Nga, Hàn Quốc và nhiều tổ chức quốc tế khác đã áp đặt ít nhất 20 chương trình trừng phạt lên các quốc gia, như Myanmar, Sudan và Syria.
 |
Các nước là mục tiêu trừng phạt trên thế giới, tính đến năm 2012 (vòng tròn xanh). Ảnh: Bloomberg |
Tuy nhiên, không một quốc gia nào sử dụng công cụ này nhiều hơn Mỹ, với đủ các kiểu trừng phạt, từ hạn chế nhập khẩu, xuất khẩu, đầu tư, giao dịch tài chính, với tổng cộng hơn 110 lần trong thế kỷ trước. Mục đích của họ là buộc các quốc gia khác thay đổi chính sách, chấm dứt các chương trình vũ khí, hay thậm chí lật đổ cả Chính phủ.
Bộ Tài chính Mỹ đã trở thành cơ quan an ninh quốc gia nổi bật nhất từ sau vụ tấn công khủng bố 11/9. Họ tự gọi mình là “những người lính du kích trong bộ vest xám”, quản lý tới 37 chương trình trừng phạt nhắm vào các Chính phủ, cá nhân, nhóm khủng bố và tội phạm ở 20 quốc gia.
Phương pháp của họ rất đa dạng, từ phong tỏa tài sản của các ông trùm thuốc phiện Mexico, các tài phiệt Nga, đến cấm buôn bán với Iran và Triều Tiên. Các lệnh trừng phạt của Mỹ và EU áp lên Iran từ năm 2010 đã khiến nhiều nước nhập dầu của Iran e ngại. Từ đó bóp nghẹt hoạt động kinh tế của nước này, đẩy nội tệ lao dốc, lạm phát tăng cao.
 |
Số vụ trừng phạt những nhóm nước này đang áp dụng lên các nước khác. Ảnh: Bloomberg |
Việc này đã giúp ông Hassan Rouhani thắng cử Tổng thống năm 2013, do ông cam kết giúp Iran nới lỏng lệnh trừng phạt. Chỉ trong vài tháng sau đó, Iran quay trở lại bàn đàm phán hạt nhân và đạt được các thỏa thuận nhượng bộ lịch sử, tuy quy mô vẫn còn hạn chế.
Lệnh trừng phạt kinh tế đầu tiên được ghi nhận trong lịch sử nhằm tác động lên chính trị là từ thời Hy Lạp cổ đại. Năm 432 trước Công nguyên, thành phố Megara đã cấm giao thương với Athens.
Đến năm 1812, Bộ Tài chính Mỹ lần đầu tiên triển khai các lệnh trừng phạt lên Anh. Cựu Tổng thống Mỹ – Woodrow Wilson là lãnh đạo đầu tiên của thời hiện đại cổ vũ sử dụng trừng phạt tài chính thay thế quân sự.
Các biện pháp trừng phạt hiệu quả nhất là những kiểu được áp dụng bởi nhiều quốc gia cùng lúc. Việc cả thế giới tẩy chay nạn phân biệt chủng tộc ở Nam Phi hồi thập niên 80 đã giúp người da đen lấy lại quyền lực sau này.
Tuy nhiên, trường hợp gây ra hậu quả không mong muốn nhất có lẽ là lệnh cấm nhập khẩu dầu mà Mỹ áp lên Nhật Bản, châm ngòi cho hàng loạt sự kiện dẫn đến cuộc tấn công Trân Châu Cảng sau này. Các lệnh trừng phạt lên chính quyền Saddam Hussein tại Iraq cũng bị chỉ trích là vô dụng, bừa bãi và lệch lạc. Dù vậy, khi nghiên cứu lại, chúng đã được xác nhận là giúp chặn đứng nguồn tài chính cho việc triển khai vũ khí hủy diệt hàng loạt của Hussein.
Những cuộc tranh luận về loại trừng phạt nào có thể khiến Nga ngừng can thiệp vào Ukraine đã cho thấy việc áp dụng thành công cần phải khéo léo đến mức nào. Mối quan hệ thương mại mật thiết của EU, trong đó có phụ thuộc vào khí đốt Nga, đã làm dấy lên mối lo cấm vận quy mô lớn có thể phản tác dụng với các doanh nghiệp Mỹ và châu Âu. Ban đầu, các lệnh trừng phạt chủ yếu nhắm vào các cá nhân, ngành công nghiệp và tổ chức tài chính, không bao gồm lương thực và hàng hóa nhân đạo.
Tháng 7/2014, Mỹ và EU tăng gấp đôi quy mô trừng phạt, khi hạn chế các công ty Nga tiếp cận thị trường, vốn và công nghệ phương Tây. Đến tháng 9, các lệnh trừng phạt thắt chặt hơn vào các lĩnh vực tài chính, năng lượng và quốc phòng. Việc này đã khiến nhiều công ty Mỹ và châu Âu phải ngừng hợp tác khai thác dầu với Nga.
Đến tháng 11, khi Khối Quân sự Bắc Đại Tây Dương (NATO) kết luận Nga đã gửi xe tăng và quân đội sang miền đông Ukraine, các bộ trưởng EU đã đồng ý áp nhiều lệnh trừng phạt và cấm đi lại lên các cá nhân Nga. Tháng này, tác động kép của lệnh trừng phạt và giá dầu giảm đã khiến rouble Nga sụp đổ. Câu hỏi đặt ra là liệu thế đã đủ để khiến Tổng thống Nga – Vladimir Putin toát mồ hôi hay chưa?
Những quốc gia dân chủ hoặc bán dân chủ để ý đến quan điểm quốc tế, hoặc phụ thuộc vào thương mại và tài chính toàn cầu thì có thể. Nhưng các nước khác thì không.
Lệnh cấm vận của Mỹ lên Triều Tiên áp đặt từ năm 1950 hầu như không thay đổi được chế độ và chính sách nước này. Đến tháng 12/2014, Mỹ thay đổi biện pháp với Cuba, sau nửa thập kỷ trừng phạt kinh tế. Khi thông báo bình thường hóa quan hệ ngoại giao và thương mại với nước này, Tổng thống Mỹ – Barrack Obama cho biết nó sẽ chấm dứt “biện pháp lỗi thời không mang lại lợi ích cho ai cả”.
Hà Thu
Bài viết liên quan
